فن آوری های نوین و پیشرفت های بشری همواره ارمغان آور رفاه برای جوامع بوده که البته درمقابل آن آسیب هایی را نیز به همراه داشته است. امروزه فضای سایبری روز به روز در حال گسترش و پیشرفت است و این پیشرفت به گونه ای بوده که می توان ردپای آن را در زندگی روزمره افراد عادی جامعه، در مدیریت کلان دولت ها، در برنامه ریزی های مهم و استراتژیک و یا حتی در بازی کودکان مشاهده کرد.
معمولا زمانی که صحبت از اینترنت، فضای سایبری و مجازی می شود، ذهن خیلی از مردم به سمت سایت و صفحات وب معطوف می شود و این در حالی است که این فضا تنها به صفحات سایت ها ختم نمی شود و در بسیاری از ابعاد حضور دارد، برخی از مهمترین این ابعاد عبارتند از: وب سایت ها، وبلاگ ها، اتاق های گفتگو (چت روم ها)، شبکه های اجتماعی مجازی، بانک های اطلاعاتی دیجیتال، بازی های آنلاین و آموزشگاه های الکترونیک.
فضای مجازی در هر تعبیری و با هر تعریفی، قلمرویی وسیع، بدیع و بکر است که برای ساکنان خود امکانات، آزادی ها، فرصت ها، دلهره ها، آسیب ها و محدودیت های نوینی را به همراه دارد و به تعبیری این فضا همانند هر مقوله ی دیگری که در عالمِ واقع وجود دارد، باید از منظر تهدید و فرصت، همانند دو روی یک سکه دیده شود. رویی که ناظر به فرصت ها و نقاط قوت آن بوده و روی دیگر که ناظر به تهدیدهای این فضا خواهد بود.
کارشناسان در دسته بندی فرصت های موجود در زمینه بهره مندی از فضای مجازی آن را به ترتیب زیر تعریف کرده اند:
- گسترش جهان پیرامونی انسان ها؛ امروزه هر فردی می تواند علاوه بر انسان های پیرامونی خود که در یک محیط روستایی، شهری و یا حتی یک کشور زندگی می کنند، می تواند با افراد بیشماری از هر جای جهان به راحتی ارتباط برقرار کند و لذا فضای مجازی توانسته است محدودیت‌های ارتباطی در جغرافیا را کمرنگ سازد و انسان ها می توانند به صورت آنلاین با تمام کسانیکه از ابزارهای فضای مجازی استفاده می کنند، مرتبط شوند. به عبارت ساده‌تر نقش جغرافیای سیاسی در حال کمرنگ شدن است.
- سرعت در انتقال و دسترسی به اطلاعات و دانش؛ دسترسی به اخبار و اطلاعات و آخرین یافته های حوزه علم بسیار سریع شده است و انسان ها در هر لحظه می توانند به حجم وسیعی از اخبار، اطلاعات و یافته های علمی در مورد نیازهای خود در ابعاد مختلف بدون کوچکترین جابجایی دسترسی پیدا کنند. حتی این امکان برای کاربران در هنگام سفر و یا کوهنوردی و در هر حال دیگری امکان‌پذیر شده است و محدودیت در تعداد کاربران وجود ندارد.
- تنوع و جذابیت؛ در فضای مجازی هر کسی متناسب با علایق خود می تواند به مطالب و تصاویر مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند و همچنین در صورت نیاز به مطلب یا شعر خاصی که در ذهن دارد، با وارد کردن چند واژه کلیدی به سرعت مطلب مورد نظر را پیدا کند..
- ارتباطات دوسویه و چند سویه؛ در واقع فضای مجازی همه توانمندی های ابزارهای رسانه‌ای همانند رادیو، تلویزیون، سینما و … را یک جا با خود دارد و علاوه بر آن کاربران فضای مجازی فقط شنونده، بیننده و خواننده نیستند، بلکه نظرات و علائق خود را هم با آزادی تمام به مخاطبان خود منتقل می‌کنند. در محیط مجازی فرد به تنهایی صاحب یک رسانه مستقل است که می تواند به صورت همزمان نظرات مخاطبان خود را نیز دریافت کند.
- برچیده شدن انحصار رسانه ای و گسترش عدالت در این حوزه؛ در فضای رسانه ای در جهان، دیگر صاحبان رسانه های بزرگ و قدرت های رسانه ای متکلم وحده نیستند و انحصار رسانه ای مفهوم خود را از دست داده است و مخاطب می توانند انتخاب کنند، نظرات خود را تبیین و در صورتی که حقی از وی نادیده گرفته شود، امکان اعلام نظر داشته باشد.
- کاهش هزینه‌های اقتصادی زندگی؛ این قسمت از امکانات فضای مجازی برای همه انسان ها به صورت ملموس معنا پیدا می کند. هزینه مکالمات اینترنتی از نظر قیمت قابل مقایسه با مکالمات مخابراتی نیست و از طرف دیگر بسیاری از مسافرت‌های پر هزینه با وجود ابزارهای فضای مجازی از بین رفته است. هزینه های پستی انسانها کاهش یافته است و ثبت سفارش خرید یک کالا و یا گرفتن بلیط قطار، هواپیما و … نیازی به سفرهای درون شهری و هزینه ندارد و در سطحی دریافت خدمات پزشکی نیز از راه دور مهیا شده است.
- گسترش و سرعت تعاملات و تبادل نظر؛ حتماً همه خوانندگان گرامی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی و علمی حضور دارند. امروز بسیاری از اساتید به جای برنامه‌ریزی برای یک نشست علمی با صرف وقت، هزینه و تحمل ترافیک از محل سکونت و یا کار خود درباره موضوعات مختلف علمی با همکاران و صاحبنظران به گفتگو می نشینند و از نظرات همدیگر در کمترین زمان ممکن مطلع می‌شوند و این امر به توسعه دانش و گردش اطلاعات علمی کمک می کند.
البته در ادامه باید گفت این فضا به موازات نکات مثب، مضراتی نیز به دنبال دارد که شناخت هرکدام از این تهدیدها، آسیب‌ها، معایب و مضرات موجب خواهد شد تا با اِشراف کامل و دقت نظر بالا، نگاهی جامع‌تر به موضوعات داشت و در هنگام برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های مختلف دچار غفلت و اشتباه نشد.
- تهدیدات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فضای مجازی؛ کارشناسان رواج «تفرّد» و کاهش شدید روحیه مسئولیت‌پذیری در بین جوانان، کمرنگ شدن ارزش‌های مترقی، تضعیف فرهنگ‌های کم‌حضور، تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری، رواج سطحی‌نگری فکری، گسترش اباحه‌گری عملی، به خطر افتادن حقوق مادی و معنوی مولفین، گسترش محصولات فرهنگی فرهنگ‌های منحط (به ویژه فرهنگ غربی)،افسردگی و انزوا، بازداری زدایی، بحران هویت و اخلال در شکل‌گیری شخصیت، اعتیاد مجازی (Virtual Addiction)، تحمیل پیشنهادهای گیج‌کننده، مخلّ و بعضاً منحرف به کاربر، شکاف نسل‌ها را از جمله تهدیدهای موجود فضای مجازی در بخش اجتماعی، فرهنگی و رسانه‌ای تعریف کرده اند. همچینین در بخش اقتصادی نیز به مواردی همچون گسست و ایجاد فاصله‌ی وسیع اقتصادی و تجاری بین قدرت‌های برتر در بهره‌مندی از تجارت الکترونیک با کشورهای فقیر، تسهیل‌سازی اعزام نخبه‌گان و افراد کاردان، کارشناس و متخصص در زمینه‌های مختلف اقتصادی به خارج از کشور ، اخاذی از طریق ترفندهای مختلف، وجود بازی‌های آنلاین قمار (برد و باخت) و کسب در آمدهای نامشروع اشاره شده است.
- تاثیرگذاری در چگونگی برخورد دولت ها و انتخاب قدرت های سیاسی؛ یکی از مهم ترین موارد مطرح شده در زمینه تهدید های فضای مجازی به بخش های سیاسی معطوف می شود چنانچه این کارشناسان عقیده دارند، فضای مجازی، بهترین میدان برای ارایه‌ی حجم انبوه اطلاعات و محتوا به خصوص در ابعاد چندرسانه‌ای است که می‌تواند در چگونگی برخورد با دولت‌ها تأثیرگذار باشد. پتانسیل بسیار بالای حاضر در فضای مجازی جهت اطلاع‌رسانی سریع، انبوه و مستمر محتوا ، در درازمدت تحت تأثیر اندیشه‌ها، اطلاعات و محتوای غربی -که به میزان زیاد در این فضا وجود داشته و به طور مکرر نیز از سوی سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی مختلف منتشر می‌شود، قرار می‌گیرند و به همین دلیل انتخاب قدرت سیاسی و تعیین دولت‌ها در هر کشور، با تأثیرپذیری از این فضا به نحو درست و واقعی انجام نخواهد شد.
- فضای مجازی ابزاری در خدمت جاسوسی و دریافت اطلاعات محرمانه؛ یکی دیگر از آسیب‌های جدی که از سوی فضای مجازی به کشورها -خصوصاً کشورهای مستقل- وارد می‌شود، استفاده از آن به عنوان ابزار جاسوسی و دریافت اطلاعات محرمانه است. با توجه به این که در این زمینه آموزش‌های لازم به کاربران داده نشده و اینترنت به صورت شبکه‌ای فراگیر در تمام بدنه‌ی دستگاه‌های اجرایی کشور حضور دارد و از همه مهم‌تر اینکه نوع نرم‌افزارهایی که برای کار با اینترنت، تولید و استفاده می‌گردد نیز توسط جهان غرب صورت می‌گیرد، لذا برخی از این برنامه‌های نرم‌افزاری در بطن خویش وظیفه‌ی جاسوسی را به عهده دارند. پس می‌توان گفت که فضای مجازی بستری است که ظرفیت آسیب‌رسانی جدی به امنیت و اقتدار کشورها را دارد مگر اینکه در این خصوص چاره‌ای جدی اندیشیده شود.
- به خطر افتادن حریم خصوصی و حقوق افراد جامعه؛ متاسفانه در سال‌های اخیر که مواجه با رواج بی رویه و بدون تعهد بسیاری از کاربران در عرصه فضای مجازی هستیم، بسیاری از مواقع دیده می‌شود که حریم خصوصی افراد مورد هجمه و دستبرد قرار می‌گیرد و آبرو و حیثیت افراد به راحتی مورد خدشه قرار می گیرد. این اتفاق علاوه بر تبعات بسیار شدید در زندگی فردی افراد جامعه، یک نوع ناامنی و ترس را در روابط اجتماعی افراد عادی به وجود آورده و بی اعتمادی جمعی را گسترش می دهد.
بنابر آنچه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت که برای فضای مجازی فرصت‌ها و تهدیدات زیادی را می‌توان برشمرد. حتی در حوزه اشتغال، ضمن آنکه مشاغل مختلفی را ایجاد کرده است، از سوی دیگر باعث ورشکستگی و تعطیلی شغل های سنتی زیادی شده است، لذا چنانچه بتوانیم کنترل و مدیریت درستی در فضای مجازی داشته باشیم، در این صورت، فرصت های زیادی برای ما به ارمغان خواهد داشت و راه رشد و توسعه را در تمام زمینه‌ها تسریع خواهد کرد و برعکس، در صورت عدم مهار و رها شدگی این فضا، از ناحیه مسئولین، دچار آسیب های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی خواهیم شد. فضای مجازی یک ابزار است که حُبّ و قُبح ذاتی بر آن متصور نیست و نحوه به کارگیری آن مسیر فرصت سازی و فرصت سوزی و تهدید را تعریف می‌کند. ما اگر بخواهیم از این ابزار در جهت درست بهره برداری کنیم، چاره‌ای جز شناخت تمامی ابعاد آن و مواجهه آگاهانه و برنامه ریزی شده با آن نداریم.